Telegram-канал xatt4 - چهار خطی: Unsorted - каталог телеграмм

چهار خطی

02 August 2024 23:42

راهی یا داهی؟

به نوشتۀ نصرآبادی، میرعین‌علی از سادات حسینی گلپایگان (جرباذقان) بوده و در سروده رباعی، حکیم عمر خیّام و سحابی استرآبادی را در رشک می‌داشته است (تذکرۀ نصرآبادی، چاپ وحید، ۲۵۴؛ چاپ ناجی، ۱: ۳۶۲). کاری به جنبۀ اغراق‌آمیز سخن نصرآبادی ندارم. او هفت رباعی از میرعین‌علی گلپایگانی نقل کرده که دومینش، این رباعی است (براساس ضبط هر دو چاپ مذکور):
آن روز که دهر کینه‌خواهی می‌کرد
گردون پستی زمانه راهی می‌کرد
ما همرهی از بخت ندیدیم، ولی
دیدیم که از دور سیاهی می‌کرد.

از سال‌ها پیش که این رباعی را در تذکرۀ نصرآبادی دیده بودم، در مورد معنای «راهی کردن»‌ در مصراع دوم رباعی و ارتباطش با پستیِ فلک، به هیچ نتیجۀ روشنی نمی‌رسیدم. امشب، داشتم مقالۀ دکتر سیداحمدرضا قائم مقامی را در آخرین شمارۀ مجلۀ وزین گزارش میراث می‌خواندم که مربوط به ریشه‌شناسی لغت «داه» در زبان‌های ایرانی است. از جمله شواهدی که ایشان از شعر فارسی نقل کرده‌اند، بیتی از انوری و سلمان ساوجی، بیشتر توجهم را جلب کرد که در آن‌ها، «داه» با «دون» همراه شده و مفهوم فرومایگی و پستی را می‌رساند:
قدر ملکت کی شناسد چرخ دون
شکر جودت کی گذارد دهر داه
(انوری)
اندر این مدت که نفس پاک و ذات کاملت
داشت اندک زحمتی از چرخ دون و دهر داه...
(سلمان)

همانجا این چراغ در ذهنم روشن شد که ممکن است «راهی» در رباعی مذکور در اصل «داهی» بوده باشد و داهی کردن به معنی دنائت و فرومایگی است. البته «داه» به معنی کنیز و خدمتکار زن است و مجازاً به معنی بندگی و بردگی به کار رفته و دکتر قائم‌مقامی ریشۀ آن را در زبان سغدی نشان داده و در مورد ارتباط آن با کلمۀ «دهاک» در زبان‌های ایرانی و برخی واژه‌های مرتبط با آن هم سخن گفته‌اند.
باری، با مراجعه به دو نسخۀ خطی تذکرۀ نصرآبادی، متوجه شدم که در اصل نسخه‌ها هم این کلمه «داهی» بوده نه «راهی» و احتمالاً مصححان تذکرۀ مذکور به دلیل ناآشنایی با «داهی» آن را به «راهی» تغییر داده‌اند (رک. دستنویس ۳۳۴۲ دانشگاه، ۱۶۰؛ دستنویس ۳۰۱۶ مجلس، ۱۶۹).
البته این احتمال هم وجود دارد که «پستی» هم تغییر یافتۀ «پُشتی» به معنی هم‌پشتی و پشتیبانی باشد: گردون پشتی، زمانه داهی می‌کرد. یعنی در ماجرای کینه‌خواهی دهر از شاعر، گردون و زمانه پشتیبان و خدمتگزار دهر بودند.
این نکته را نیز ناگفته نگذارم که محمدصالح رضوی مؤلف جواهر الخیال (آستان قدس، ۱۶۷) و دقایق الخیال (مجلس، ۲۸۶پ) کلمۀ مورد بحث را «واهی» خوانده‌اند که مطابق است با ضبط یکی از نسخه‌های تذکرۀ نصرآبادی (نسخۀ پاریس، ۱۰۳پ). من نمی‌دانم واهی در اینجا چه معنای مرتبطی می‌تواند داشته باشد.
‏..

"چهار خطی"
/channel/Xatt4