Telegram-канал xatt4 - چهار خطی: Unsorted - каталог телеграмм

چهار خطی

20 January 2024 16:49

🔸حریف دین فقط عشق بتان است

بسیار خوانده و یا شنیده‌اید که کسی بر سر عشق، دل و دین خود را باخت. دل‌باختن امری طبیعی است اما دین‌باختن چطور؟ اگر فکرتان را از مسائل و محدودیت‌های امروزی دور کنید این پرسش برایتان جدّی‌تر می‌شود. هرچند که عشق فی‌نفسه غارتگر است اما شاید لازم نبوده کسی دینش را هم ببازد تا به وصال برسد. لذا احتمال بدهیم گاه قصّه از لونی دیگر بوده است. مثلا گاه شاید معشوق دین و آیینی متفاوت داشته است.

واقعیت این است که در گذشته ارتباط انسان‌های غیر همکیش بسیار بیشتر از امروز بود. قطعا نیاکان ما به مراتب بیشتر از ما با یهودیان سر و کار داشتند. شاید اکنون در میان تمام خوانندگان این کانال کسی نباشد که در موقعیتی قرار گرفته باشد که دل به دختری یهودی یا مسیحی داده باشد اما در گذشته این اتفاق به کرّات رخ می‌داد و موانعی که بر سر راه عاشق و معشوق غیر همکیش بود هم از حیث احکام فقهی برای وصلت (در صورتی که همجنس نبوده باشند) و هم از حیث اجتماعی و مناسبات افراد، کم نبود. با این مقدّمات عرض می‌کنم دین بر سر عشق باختن آن هم عشق کسی که بیرون از دایرۀ معتقدات شخص است در ادبیات فارسی دستمایۀ مضمون‌آفرینی‌هایی قرار گرفته و توجه به آن سابقه‌ای طولانی دارد. اشهر این دست از عاشقی‌ها عشق شیخ صنعان به دختری ترسا بوده که مَثَل سایر شده است. در دیوانِ عطّار البته این مفهوم به مراتب بیشتر از مثنوی منطق الطیر نمود دارد. یکی از واژه‌های پربسامد دیوان عطار همین ترسا و ترسابچه است که البته قابلیت تاویل عرفانی هم دارد و پرداختن به آن عجالةً ضروری نیست.

و اما موضوع را از این‌جا پی می‌گیرم که چندی پیش در حاشیۀ بیاض خطی هندوشاه رباعیی توجهم را جلب کرد:

بیم است که از عشق تو رسوا گردم
خدمت‌گر ناقوس و چلیپا گردم

دانم که تو بهر من مسلمان نشوی
ترسم که من از بهر تو ترسا گردم

این رباعی به روایتی دیگر در کشف الاسرار نیز آمده است:

بیم است که از عشق تو رسوا گردم
دفتر بنهم، گِردِ چلیپا گردم

گر تو ز پی رهی مسلمان نشوی
من خود ز پی عشق تو ترسا گردم (ج ۹، ص ۳۲)

مرتبط با مضمون رباعی‌های فوق، البته این بار در خصوص پسر جهود، در نزهة المجالس آمده است:

ای روی تو همچون کف پیغمبر تو
پیغمبر من باد به حق داور تو

ترسم که تو دین موسوی نگذاری
من دین محمّد کنم اندر سر تو (ص ۴۴۹)

اما یک رباعی آبرومندانه هم ذکر کنیم که گوینده خوددار است و دین خود را بر سر عشق ترسابچه نمی‌بازد:

ترساپسرا ز حُسنت از سر نشوم
بر بحر غمت بگذرم و تر نشوم

من شیرِ شریعتِ محمّد شده‌ام
از بهر چو تو عیسویی خر نشوم (همان، ص ۴۴۸)

و در مقابل، از ترسایانی نیز سخن رفته که عزت خود را حفظ کرده، دست ردّ به سینۀ عاشق دلسوخته می‌زدند:

ترساپسری که یک‌دمش غم ندهم
مویی ز سرش به هر دو عالم ندهم

گفتمش: یکی بوسه بده، گفت: برو
من بوسه به عیسی و به مریم ندهم (نزهة المجالس، ص ۴۴۹)

در پایان حیف است که در خلال طرح اجمالی این موضوع (در حدّ یادداشتی تلگرامی) ذکری از سرمد شهید نکنیم. از سرمد، این سالک طریق حقیقت، در کتاب‌ها بسیار نوشته‌اند اما غالب این مکتوبات افسانه است. آنچه تقریباً روشن است اینکه او در ادیان مختلف مطالعه داشته و یهودیت و مسیحیت و اسلام را خوب می‌شناخته و در نهایت با هندوپسری آشنا و همدل و همنشین می‌شود به نام ابهی‌چند و به رسم فرقه‌ای از هندوان سرتاپا برهنه می‌شود. این پسر که نزد سرمد کتب مقدس ادیان مختلف را تعلیم دیده همان است که مؤلف دبستان مذاهب صفحات آغازین سِفرِ پیدایش را از ترجمۀ فارسی او نقل کرده است. (رک: دبستان مذاهب، ج ۱، ص ۲۱۵ تا ۲۲۳) تفصیل این حکایات را همراه با سنجش صحت و سقم آن در وقتی دیگر خواهم نوشت. در اینجا همین قدر بگویم که سرمد را به بهانۀ اینکه عریان بود و احتمالا چند عبارت از جنس شطحیات بر زبان رانده بود امّا فی الواقع بنا بر حبّ و بغض‌های سیاسی اعدام کردند. این بیتِ عنایت‌خان آشنا که گزارش وضع و حال سرمد به اورنگ‌زیب عالمگیر است در تعدادی از کتب تاریخ و تذکره نقل شده است:

بر سرمدِ برهنه کرامات تهمت است
کشفی که ظاهرست ازو کشف عورت است (سفینۀ خوشگو، دفتر دوم، ص ۱۴)

رباعیات سرمد چند نوبت در هند چاپ شده است، اگرچه صورت منقّحی ندارد. قوّالان نیز اشعار او را زمزمه می‌کنند. از جمله این رباعی را:

سرمد در دین عجب شکستی کردی
ایمان به فدای چشم مستی کردی

عمری که به آیات و احادیث گذشت
رفتی و نثار بت‌پرستی کردی (سرمد شهید؛ حیات و رباعیات، ص ۱۱۴)

البته مصراع سوم را نگارنده مطابق اجرای مرحوم عزیزمیان (درویش قوّال پاکستانی) نوشت. در کتاب مذکور مصراع سوم چنین است: با عجز و نیاز جمله نقد خود را...

/channel/rezamousavitabari