201841
आम्ही आपले मराठी भाषेचे शब्दभांडार, आकलन आणि व्याकरणची समज वाढवण्यासाठी , विस्तारित करण्यासाठी मदत करू , आजच आपल्या मित्रांनाही आपल्या चॅनेल वर आमंत्रित करा. लगेच जॉईन करा @Marathi
🌿७. भांतीमान अलंकार 🌿
उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम निर्माण होऊन तशी काही कृती घडली तर तिथे भ्रांतीमान अलंकार असतो.
उदाहरणार्थ
हसा विलोकुनी सुधाकर अष्टमीचा,
म्या मनिला नितीलदेश तिचाच साचा
शंख द्वयी धरुनी कुंकुम किरवाणी
लावाक्या तिलक लांबविला स्वपाणी
भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे,
पाहुनी मानुनी तिचीच विशाल नेत्रे
घालीन अंजन अशा मातीने तटाकी
कांते वृथा उतरलो, भिजलो विलोकी
🌿५. व्यतिरेक अलंकार
उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे असे वर्णन केले असेल तर व्यतिरेक हा अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
अमृताहून गोड, नाम तुझे देवा
कामधेनुच्या दुग्धाहुनही ओज हीच बलवान
तू माउलीहून मयाळ, चंदाहून शीतळ,
पानियाहुनी पातळ, कल्लोळ प्रेमाचा
सावळा ग रामचंद्र, रत्नमंचकी झोपतो,
त्याला पाहता लाजून, चंद्र आभाळी लोपतो
🌿३. अपन्हुती अलंकार🌿
उपमेयाचा निषेध करून ते उपमानच आहे असे जेंव्हा सांगितले जाते तेंव्हा अपन्हुती अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ-
आई म्हणोनी कोणी, आईस हाक मारी
ती हाक येई कानी, मज होय शोककारी
नोहेच हाक माते, मारी कुणी कुठारी
ओठ कशाचे ? देठची फुलले पारिजातकाचे
हे हृद्य नसे, परी स्थंडिल धगधगलेले
मानेला उचलीतो, बाळ मानेला उचलितो
नाही ग बाई, फणा काढुनी नाग हो डोलतो
🌺अर्थालंकार🌺
अर्थालंकार अलंकाराचे काही उपप्रकार पुढीलप्रमाणे :-
१) उपमा अलंकार :-
दोन वस्तूतील साम्य चमत्कृतीपूर्णरीतीने जिथे वर्णन केलेले असते तिथे उपमा हा अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
अ) मुंबईची घरे मात्र लहान, कबुतराच्या खुराड्यासारखी
आ) सावळाच रंग तुझा पावसाळी नभापरी
इ) आभाळागत माया तुझी आम्हावरी राहू दे
🌿दामयमक या यमकाचे उदाहरण
आला वसंत कवीकोकील हाही आला,
आलापितो सुचवितो अरुणोदयाला
🌿ब) यमक अलंकार :-
कवितेच्या चरणाच्या शेवटी, मध्ये किंवा ठराविक ठिकाणी एक किंवा अनेक अक्षरे वेगळ्या अर्थाने आल्यास यमक या अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
राज्य गादीवरी । काढी तुझ्या आठवणी
फळा आली माय । मायेची पाठवणी
🌷🌷भाषेचे अलंकार :-🌷🌷
🌿भाषेला ज्या गुणधर्मामुळे शोभा येते त्या गुणधर्मांना भाषेचे अलंकार असे म्हणतात.
🌷केव्हा दोन वस्तूंतील साम्य दाखवून, तर केव्हा विरोध दाखवून , केव्हा नाद निर्माण करणारे शब्द वापरुन, तर केव्हा एखादी कल्पना वाजवीपेक्षा अधिक फुगवून सांगून आपण आपली भाषा अधिक सुंदर किंवा पारिणामकारक करण्याचा प्रयत्न करतो.
🌷केव्हा शब्दांतील अक्षररचनेमुळे नाद निर्माण होऊन भाषेला शोभा येते तर केव्हा योजिलेल्या शब्दांमुळे अर्थांचे सौदर्य खूलून दिसते.
ड) सामासिक शब्द :-
जेव्हा दोन किंवा अधिक शब्द एकमेकांमधील परस्पर संबंधामुळे एकत्र येऊन तयार होणार्या शब्दाला 'सामासिक शब्द' असे म्हणतात.
उदा.
देवघर, पोळपाट इ.
कधी कधी पहिल्या नामाच्या अर्थाचेच नाम जोडून विरुक्ती होते.
उदाहरणार्थ
कागदपत्रे, कामगाज, कपडालत्ता, बाजारहाट, साजशृंगार, बाडबिस्तरा इत्यादी
फारसी + फारसी = अक्कलहुशारी, डावपेच, जुलूमजबरी
फारसी + मराठी = अंमलबजावणी, कागदपत्रे, खर्चवेच, मेवामिठाई, बाजारहाट इत्यादी
मराठी + फारसी = दंगामस्ती, थटामस्करी, धनदौलत, मानमरातब, रीतरिवाज,
🌷अभ्यस्त शब्दाचे तीन प्रकार असतात.
१) पूर्णाभ्यस्त शब्द :-
एक पूर्ण शब्द पुन्हा पुन्हा येवून एक जोडशब्द बनतो तेंव्हा त्याला पुर्नाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
उदा.
जो जो, क्षणक्षण, आतल्या आत, कळकळ, मळमळ, बडबड, बारीक बारीक, समोरासमोर, हळूहळू, पुढेपुढे, पैसाच पैसा, मजाच मजा, हिरवेहिरवे इ.
🌿🌿ब) प्रत्ययघटित शब्द :- 🌿🌿
प्रत्ययघटीत शब्द शब्दांच्या किंवा धातूच्या पुढे एक किंवा अधिक अक्षरे लावून काही शब्द तयार होतात अशा अक्षरांना प्रत्यय असे म्हणतात.
धातूच्या किंवा शब्दांच्या पुढे एक किंवा अधिक अक्षरे लावून प्रत्यय तयार होतात व तयार होणार्या शब्दांना 'प्रत्ययघटित शब्द' असे म्हणतात.
जन या धातूला प्रत्यय लागून जनन, जननी, जनता, जन्य यासारखे शब्द बनतात. या शब्दात न,क,ता,नी,य हे प्रत्यय होत. अशा त-हेचे प्रत्यय लागून बनलेल्या शब्दांना प्रत्ययघटीत शब्द असे म्हणतात.
उदा.
जनन, जनक, जननी, जनता, झोपाळू, ओढा
🌿🌿साधित शब्द 🌿🌿
सिद्ध शब्दाला म्हणजेच धातूच्या पूर्वी उपसर्ग किंवा नंतर प्रत्यय लागून 'साधित शब्द' तयार होतो.
कर यासारख्या सिद्ध धातूपासून करू, करून, कर्ता, करणारा, होकार, प्रतिकार, यासारखे शब्द बनवितात त्यांना साधित शब्द असे म्हणतात.
साधित शब्दांचे पुढील चार प्रकार पडतात.
आज झालेला महाराष्ट्र स्थापत्य अभियांत्रिकी सेवा मुख्य परीक्षा 2024
पेपर क्रमांक 1
जॉईन @MPSCMaterialKatta
)🌿🌿 परकीय किंवा विदेशी शब्द🌿🌿
🌷इंग्रजी शब्द –
टेबल, पेपर, मार्क, नंबर, टीचर, सर, म्याडम, ऑफीस, ट्रेन, रेल्वे, बस, टिकीट, इयव्हर, मोटर, कडक्टर, स्टेशन, पोस्ट, कार्ड, पार्सल, नर्स, डॉक्टर, पेशंट, इंजेक्शन, हॉस्पिटल, शर्ट, पैंट, बटन, बट, बॉल, ड्रेस, ग्लास इत्यादी.
🌷पोर्तुगीज शब्द –
बटाटा, तंबाखू, पगार, बिजागरे, कोबी, हापूस, फणस इत्यादी.
🌷फारसी शब्द –
खाना, सामान, हकीकत, अत्तर, अब्रू, पेशवा, सौदागर, कामगार, गुन्हेगार, फडणवीस इत्यादी.
🌷अरबी शब्द –
अर्ज, इनाम, हुकूम, मालक, मौताज, नक्कल, जबाब, उर्फ, पैज, मजबूत, वाद, मदत, बदल इत्यादी
🌿इ) देशी किंवा देशज शब्द -
महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्या शब्दांना 'देशी शब्द' असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ
झाड, दगड, धोंडा, घोडा, डोळा, डोके, हाड, पोट, गुडघा, बोका, रेडा, बाजरी, वांगे, लुगडे, झोप, खुळा, चिमणी, ढेकुण, कंबर इत्यादी.
🌿६. अनन्वय अलंकार 🌿
उपमेयाला दुस-या कशाचीच उपमा देता येत नसेल म्हणजे जेंव्हा उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दिली जाते तेंव्हा अनन्वय अलंकार होतो. अन्वय = संबंध
उदाहरणार्थ
झाले बहु, होतील बहु, आहेताही बहु, परंतु यासम हा
आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी
या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
🌿४. रूपक अलंकार 🌿
उपमेय व उपमान यात एकरूपता आहे, ती भिन्न नाहीत असे जेथे वर्णन असते तिथे रूपक अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
लहान मूल म्हणजे मातीचा गोळा, आकार दयावा तशी मूर्ती घडते.
उठ पुरुषोत्तमा, वाट पाहे रमा
दावी मुखचंद्रमा सकळीकांसी
बाई काय सांगो, स्वामीची ती दृष्टी
अमृताची वृष्टी, मज होय.
🌷२) उत्प्रेक्षा अलंकार :- 🌷
उत्प्रेक्षा म्हणजे कल्पना. ज्या दोन वस्तूंची आपण तुलना करतो त्यातील एक म्हणजेच उपमेय हि जणू काही दुसरी वस्तूच म्हणजेच उपमानच आहे, अशी कल्पना करणे यालाच उत्प्रेक्षा म्हणतात.
उदाहरणार्थ
ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्वराचे प्रेम जणू.
अत्रीच्या आश्रमी, नेले मज वाटे, माहेरची वाटे, खरेखुरे
किती माझा कोंबडा मजेदार, मान त्याची कितीतरी मजेदार
शिरोभागी तांबडा तुरा हाले, जणू जास्वंदी फुल उमललेले
अर्धपायी पंढरीशी विजार, गमे विहंगातीत बडा फौजदार
🌿क) श्लेष अलंकार :-
वाक्यात किंवा पद्यचरणात एकच शब्द दोन किंवा दोहोंपेक्षा जास्त अर्थांनी वापरल्यामुळे शब्दचमत्कृती साधली जाते, तेव्हा श्लेष अलंकार होतो.
एकच शब्द वाक्यात दोन अर्थांनी वापरल्यामुळे जेंव्हा शब्दचमत्कृती साधते तेंव्हा श्लेष हा अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
मित्राच्या उद्याने कोणाला आनंद होत नाही.- अभंग श्लेष
हे मेघा, तू सर्वांना जीवन देतोस.- अभंग श्लेष
ते शीतललोपचारे जागी झाले हळूच मग बोले
औषध नलगे मजला, परिसुनी माता बरे म्हणुनी डौले- अभंग श्लेष
श्रीकृष्ण नवरा मी नवरी
शिशुपाल नवरा मी न-वरी- सभंग श्लेष
कुस्करु नका ही सुमने
जरी वास नसे तीळ यास, तरी तुम्हास अर्पिली सु-मने- सभंग श्लेष
वरील ओळींमधील नवरी, न-वरी, सुमने, सु-मने, नलगे, न-लगे अशा रीतीने त्या त्या शब्दांची फोड केल्यानंतर दोन अर्थ कळून येतात या प्रकारच्या श्लेषाला सभंग श्लेष व एकच शब्द जसाच तसा ठेवून त्याचे दोन अर्थ संभवतात त्यास अभंग श्लेष म्हणतात.
श्लेष हा शब्दालंकार आहे आणि अर्थालंकार ही आहे.
🌿पुष्पयमक या यमकाचे उदाहरण
सुसंगती सदा घडो,
सृजनवाक्य कानी पडो,
कलंक मातीचा झडो,
विषय सर्वथा नावडो
🌿भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार पडतात. 🌿
१. शब्दालंकार
२. अर्थालंकार
🌺शब्दालंकार🌺
शब्दालंकार अलंकाराचे तीन उपप्रकार आहेत ते पुढीलप्रमाणे
अ) अनुप्रास अलंकार :-
एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्यातील नादामुळे जेंव्हा त्याला सौदर्य प्राप्त होते तेंव्हा अनुप्रास हा अलंकार होतो.
उदाहरणार्थ
गडद गडद निळे जलद भरुनी आले,
शीतलतनु चपलचरण अनिलगण निघाले.
पेटविले पाषाण पठारावरती शिवबांनी ।
गळ्यामध्ये गरिबाच्या गाजे संतांची वाणी ।
🌷🌷अलंकार 🌷🌷
अलंकार या शब्दाचा अर्थ दागिना असा आहे. दागिने घातल्यावर माणसाच्या शरीराला शोभा येते. तसेच लेखक कवी आपल्या मनातील आशय सुंदर, आकर्षक शब्दांतून, विविध कल्पनांनी सजवून व्यक्त करतात. यालाच आलंकारिक भाषा म्हणतात.
अलंकार हा मुळातले सौंदर्य वाढवणारा घटक आहे.
उदा.
ढगांशी वारा झुंजला रे
काळाकाळा कापुस पिंजला रे
आतां तुझी पाळी, वीज देते टाळी
फुलव पिसारा नाच !
🌿🌿३) अनुकरणवाचक शब्द :-
ज्या शब्दांमध्ये एखाद्या ध्वनिवाचक शब्दांची पुनरावृत्ती झालेली असते, अशा शब्दांना अनुकरणवाचक शब्द असे म्हणतात. काही शब्दात एखाद्या ध्वनीवाचक शब्दाची पुनुरुक्ती साधलेली असते.
उदाहरणार्थ
बडबड, किरकिर, गुटगुटीत, कडकडाट, गडगडाट, फडफड, खदखदून, तुरुतुरु, चूटचूट, गडगड, वटवट अशा शब्दांना अनुकरणवाचक शब्द असे म्हणतात.
🌿🌿२) अंशाभ्यस्त शब्द :- 🌿🌿
जेव्हा पूर्ण शब्द हा जोडशब्दात जशाच्या तसा पुन्हा येतो एखादे अक्षर बदलून येतो तेव्हा त्या जोडशब्दांना अंशाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ
अदलाबदल, उभाआडवा, लाडीगोडी, सोक्षमोक्ष, जिकडेतिकडे, गोडधोड, गडबड, दगडबिगड, घरबीर, शेजारीपाजारी, झाडबीड, बारीकसारीक, उरलासुरला, आडवातिडवा, अर्धामुर्धा, अघळपघळ, दगडबिगड, गोडधोड, किडूकमिडूक, घरबीर, उद्याबिया इत्यादी
🌿🌿क) अभ्यस्त शब्द :- 🌿🌿
एखाद्या शब्दांत एका शब्दाची अथवा काही अक्षरांनी पुनरावृत्ती झालेली असते. अशा शब्दांना 'अभ्यस्त शब्द' असे म्हणतात.
घरघर, हळूहळू, शेजारीपाजारी, दगडबीगड, यासारख्या शब्दात एकाच शब्दाचा किंवा काही अक्षरांची पुनरावृत्ती किंवा वित्व होऊन हे शब्द बनलेले असतात.
अभ्यस्त म्हणजे वित्व किंवा दुप्पट करणे असा होतो.
उदा.
शेजरीपाजारी, किरकिर इ.
🌿🌿अ) उपसर्गघटित :- 🌿🌿
मूळ शब्दाच्या मागे एक किंवा अधिक अक्षरे लावून काही साधित शब्द बनवितात. या अक्षरांना उपसर्ग असे म्हणतात.
शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग असे म्हणतात तसेच अशी अक्षरे जोडून जे शब्द तयार होतात त्या शब्दांना 'उपसर्ग घटित शब्द' असे म्हणतात.
शब्दांच्या पूर्वी उपसर्ग लागून जे शब्द तयार होतात त्यांना उपसर्गघटीत शब्द असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ
आ + हार = आहार, याचप्रमाणे विहार, परिहार, विहार, अपहार, संहार, उपहार, प्रहार, उपाहार इत्यादी
▶️ आज झालेला महाराष्ट्र कृषी सेवा मुख्य परीक्षा 2024
⭕️ पेपर क्रमांक 1
जॉईन @MPSCMaterialKatta
🌿🌿ब. स्वदेशी शब्द ( परप्रांतीय भारतीय शब्द ) 🌿🌿
🌷कानडी शब्द –
तूप, कुंची, हंडा, भांडे, अक्का, गाजर, भाकरी, अण्णा, पिशवी, खोली, बांगडी, लवंग, चाकरी, पापड, खलबत्ता, किल्ली, चिंधी, गुढी, विळी, आई, रजई, तंदूर, चिंच, खोबरे, कणीक, चिमटा, नथ इत्यादी
🌷गुजराती शब्द –
घी, दादर, शेट, दलाल, डबा, रिकामटेकडा इत्यादी
🌷तामिळी शब्द –
चिल्लीपिल्ली, सार, मठ्ठा इत्यादी
🌷तेलगु शब्द –
ताळा, शिकेकाई, अनरसा, किडूकमिडूक, बंडी, डबी इत्यादी
🌷हिंदी शब्द –
भाई, बेटा, बच्चा, मिलाप, दाम, करोड, बात, दिल, तपास, और, नानी, मंजूर, इमली इत्यादी
🌿ई) परभाषीय शब्द –
संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना 'परभाषीय शब्द' असे म्हणतात.
याचे दोन उपप्रकार पडतात.
अ. परकीय किंवा विदेशी शब्द
ब. स्वदेशी शब्द (परप्रांतीय भारतीय शब्द)
🌿आ) तद्भव शब्द -
जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येताना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना ' तद्भव शब्द' असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ
कान, चाक, आग, पान, विनंती, घर, पाय, भाऊ, सासू, सासरा, गाव, दुध, घास, कोवळा, ओठ, घाम, काम, इत्यादी